Turismu Komunitariu

kona ba inisiativa turismu nian

Kona-ba inisiativa turizmu nian

Haburas mak espeialista iha dezenvolvimentu inisiativa turizmu komunitariu nian hodi simu bainaka husi rai liur ne’be mai buka hatene liu tan konaba Timor-Leste liu husi ‘study tour’. Haburas oferese esperiénsia turizmu komunitariu ida ne’ebé úniku no aprezenta vizitante sira ba fatin, tradisaun no kultura Timor-Leste nian oin-oin. Haburas servisu hamutuk ho organizasaun no instituisaun edukasionál sira, inklui kolaborasaun ho programa Geografia iha Universidade Melbourne, Austrália (atu aprende liu kona-ba kolaborasaun ne’e hare’e iha kraik).

Turizmu komunitariu enkaixa ho misaun Haburas nian atu suporta prátika jestaun ambiental ne’ebé sensível ba kultura no responde ba nesesidade dezenvolvimentu husi komunidade lokál sira. Haburas suporta prátika turizmu ne’ebé la’ós de’it fahe benefísiu dezenvolvimentu ekonómiku ho ekuidade entre komunidade lokál sira, maibé mós hatudu prátika tradisional sira ne’ebé reforsa ligasaun entre ema no ambiente no kultura lokal. Alende ne’e hatudu rikosoen ambiental no kultural sira Timor-Leste nian ba visitante, kada ‘study tour’ ne’be Haburas organiza fo apoiu ba Haburas nia misaun ambiental, operador turizmu komunitariu iha Timor, no mós komunidade lokál sira rasik.

Haburas nia pakote turizmu desenha tuir interese espesífiku husi grupu ida-idak, tuir tempu no eventu kultural importante sira. Se iha interese atu aprende liu kona-ba Haburas nia turizmu ka organiza ‘study tour’ ida ba grupu ida, favor kontaktu ami atu diskute liu tan.

Operador turismu komunitariu balun ne’ebé servisu hamutuk ho ami mak:

Jorge

Hakmatek Ecovillage,
hakmatek, Maubisse

Estevão

Estevão’s homestays,
beloi, ataúro

Mario

Mario’s place,
adara, ataúro

Pakote study tour

Hahu husi 2015, Haburas organiza ‘study tour’ hamutuk ho Departmentu Geografia iha Univerisdade Melbourne, Australia ne’be iha impaktu bo’ot ba estudante sira. Study Tour anual sira ne’e forma parte integral programa no kurikulu Geografia nian iha Universidade. Fatin ne’be estudante sira visita Haburas troka tinan ba tinan, no ami mos konvida estudante Timoroan balun atu akompanha estudante husi liur.

Haburas gosta tebes servisu hamutuk ho institutsaun edukasaun no jovem sira, hodi intordus gerasaun foun ida ba Timor-Leste nia kultura no tradisaun gestaun ambiental ne’be uniku no mos hatudu desafiu desenvolimentu ne’ebe mos iha rai.

Iha kraik ita bele hetan informasaun kona ba itinierariu rua, ne’ebe inklui mos opsaun ida atu halo viajem to’o Jaco iha parte leste nian. Haburas konvida maluk sira atu kontaktu ami nia Koordenador Study Tour hodi hatene liu tan:

Study tour intinerariu 1:

2023 TIMOR-LESTE FIELD CLASS

  • Fatin prinsipál sira: Ilha Ataúro (Beloi, Adara), Maubisse, Dili
  • Kolaborasaun ho programa Geografia iha Universidade Melbourne (lidera husi Profesora Lisa Palmer)
  • Loron 12 iha Jullu 2023
  • Estudante kursu final lisensiatura nian no Mestradu nain 20
  • Esplora prátika ambiental komunitaria no tradisional sira iha Timor-Leste

Atu hare’e ‘highlights’ husi ‘study tour’ 2023, loke filme badak ne’ebé seleksiona ba Prémio Filme Turizmu Timor-Leste 2023:

Loron 1

To’o iha aeroportu internasional Nicolao Lobato iha Dili. Lori grupu ba hotel iha area Meti-Aut. Bemvindu no enkontru hamutuk ho Fundasaun Haburas molok jantar kalan niaa iha ristorante tasi ibun.

Loron 2

Sai ro’o Dragon boat to’o Ataúro. Hela iha homestays iha Beloi, ne’be nia koordenador maka Maun Estevão. Aprende kona-ba turizmu komunitariu. Halo snorkeling iha Beloi, no aprende kona-ba métodu Tara Bandu nian hodi maneja rekursu komunidade nian no kona-ba oinsá prosesu ne’e ajuda haburas tan ahu ruin no meio de vida lokál sira.

Students with Estevão and his wife (image: Eleanor Andre)

day 3

Lao husi Beloi ba Vila Maumeta. Iha Vila Maumeta, vizita kooperativa feto nian Boneca de Ataúro. Hasoru malu ho feto sira ne’ebé kose boneka famozu no téxtil intrikadu ne’ebé rekonusidu mundialmente, no sosa item direitamente husi sira nia loja. Lao ba Makili; aprende kona-ba pescadores no tais tradisional feto no mane nian iha aldeia. Fila fali ba Beloi. Iha dalan fila, han kalan hamutuk iha auténtiku ristorante Italianu ida iha Vila Maumeta.

day 4

Halo luku tasi / snokerlling iha Beloi, besik Barry’s Place. Lao hamutuk ho to’os no kintal nain hodi aprende kona ba ai-moruk tradisional ne’ebe ajuda hodi kura kanek no ain-bubur aprende kona ba ‘primerus sokorus’ iha areas remotas nian.

loron 5

Hadeer sedu hodi lao ba Adara. Iha dalan ba visita komunidade iha Alor no hasoru malu ho feto sira ne’ebe sanan rai. Aprende mos kona ba ai-han tradisiona, impaktu kolonialismu Portugues no okupasaun Indonesian ba ai-han lokal nian. Lorokraik to’o iha Adara hodi han no deskansa iha fatin furak iha tasi ibun – Mario’s Place

day 7

Aprende kona ba inisiativa Empreza Diak iha Adara no iha Timor-Leste, molok iha husik Ataúro no fila fali ba Dili.

day 6

Hela iha Adara loron tomak. Halo snorkelling (luku tasi). Hasoru malu ho Wawata Topu, feto sira ne’ebe luku tasi hodi sustenta sira nia moris liu husi kael no fa’an ikan. Visita klinika saude loka no be’e matan ida no aprende tamba saida fatin ruan ne’e kontribui ba ema nia saude no bem-estar.

loron 8

Iha Dili, partisipa iha konferénsia Estudu Timor-Leste nian iha UNTL (Universidade Nacional Timor Lorosa’e), no rona kona ba peskiza atual iha Timor-Leste husi akademiku sira husi mundu tomak. Iha loro-kraik, aprende kona ba istoria invasaun no okupasaun husi Indonezia iha Museu Centro Nacional Chega! no ba halo visita ba Sementériu Santa Cruz.

Photo by Eleanor Andre

loron 9

Sai bis charter privadu ba foho iha Maubisse, iha dalan para hodi han meiu dia iha merkadu Alieu vila. To’o iha Jorge nia fatin ‘Hakmatek Guesthouses”. Toba kalan ida iha uma tradisionál ida

Photo by Emma Morton

loron 10

Lao pasear ba merkadu iha vila Maubisse, no vizita Pousada. Partisipa iha serimónia boas-vindas (simu bainaka) tradisionál iha komplexo Uma Lulik iha Hakmatek. Rona istória no aprende kona-ba tradisaun sira ne’ebé liga ema entre malu, ba sira nia rai, no ba espíritu no beiala sira.

loron 11

Visita plantasaun no kintal kafe nian no aprende konaba oinsa to’os nain organiku sira iha Timor-Leste. Rona istoria kona ba tempu Portugues nian no desafiu atual ba produsaun kafe iha Timor-Leste, hemu kafe fresku husi Jorge nia kintal kafe.

Loron 12

Fila fali ba Dili. Han meiu dia iha Haburas nia ristorante rasik Kafé Natureza, iha ne’ebe estudante sira mos halo reflexsaun kona ba sira nia esperiensia durante tempu ne’e. Despede ba maluk sira no desloka ba areoportu.

Opsaun esperiensia turismu nian

Alende opsaun ‘study tour’ nian, ami mós oferese opsaun turizmu ne’ebé bele desenha tuir ita nia interese. Se ita lao hamutuk ho ami loron ida ka fulan ida, ita nia visita kontribui ba misaun ambiental Haburas nian, haforsa liu tan operasaun turizmu komunitariu no suporta dezenvolvimentu ekonómiku ne’ebe sensível ba kultura no komunidade iha Timor-Leste.

Kontaktu ami atu koalia konaba itineráriu personalizadu ba ita nia visita.

Maubisi Mauloko Tour Kultural iha Knua Hakmatek

Aprende kona-ba kultura tradisionál Timor iha Hakmatek Ecovillage iha Maubisse, esplora ligasaun entre beiala, espíritu, bee matan no rai liuhusi hananu, rituál no serimónia tradisional.

Uma Lulik sacred house

Highlights

  • Visita ba Uma Lulik Tartehi no partisipa iha seremonia bemvidu nian
  • Lao to’o foho tutun Maubisi-Mauloko
  • Sae sasin ba praktika tradisional ba protesaun no konservasaun rekursu natural sira
  • Rona istoria tradisional no partisipa iha dansa tradisional sira.
Tess and Eleanor with Jorge, operator of Hakmatek Ecovillage, after picking fresh coffee cherries from a local coffee farm (image: Eleanor Andre)

itinerariu

loron 1:

  • Hasuru malu iha Haburas tuku 2pm
  • Lao to’o Maubesi, para hemu kafe iha Aileu via
  • To’o iha Knua Hakmatek Maubesi no han snack
  • Han kalak iha Knua Hakmatek no tempu livre

loron 2:

Dader

  • Visita Fleixa ka Rabi Lau atu simu loro sae husi foho tutun
  • Matebisu iha Knua Hakmatek no prepara visita ba komplexu uma lukik Maubisi-Mauloko
  • Hasoru malu ho komunidade
  • Snack on-site
  • Han meiu dia iha Knua Hakmatek

Lorokraik

  • Tempu Livre
  • Trekking ba plantasaun kafe, han snack iha kintal kafe, la’o to be’e tun Ersalibuti
  • Tempu livre
  • Han kalan iha Knua Hakmatek

loron 3:

Dader

  • Matebisu iha Knua Hakmatek visita bee matan lulik no observa ritual iha be’e matan.
  • Hasoru malu ho komunidade
  • Han meiu dia iha Knua Hakmatek

Afternoon

  • Tempu livre
  • Trekking to’o Hautrabi no han snack
  • Tempu livre
  • Han kalan iha Knua Hakmatek

Day 4:

  • Matebisu iha Knua Hakmatek ba uma lulik Tartehi hodi simu bua malus
  • Sae ba Dili. Molok ita fila ba Dili para iha merkadu Maubesi no visita Pousada.
  • Para deskansa no han leiu dia iha Aileu vila.
  • Fila ba Dili

Kafe Timor

Visita plantasaun kafe iha area Maubise no aprende kona ba istoria kafe iha TImor-Leste husi tempu kolonial to’o ohin loron.

Photo by Emma Morton

Highlights

  • Visita plantasaun organiku no hasoru malu ho to’os / kafe nain sira.
  • Hela iha ‘guesthouse’ tradisional besik kintal kafe
  • Aprende kona ba produsaun kafe hosu kafe-kultor (to’os nain ba kafe) sira
  • Aprende konaba oportunidade no desafiu produsaun kafe iha Timor-Leste
  • Ku’u ita nia kafe rasik no sosa kafe direitamente husi kafe-kultor sira

Photo by Emma Morton

Snorkelling no luku tasi iha Ataúro

Halo snorkelling no luku tasi iha ahu ruin Ataúro nian, oras ida husi Dili liu husi ro’o. Lao liu husi foho to knua eco-turismu nian iha Adara, ka iha homestay iha Beloi.

Photo by Emma Morton

Highlights

  • Sae ro’o ba Ataúro husi Dili
  • Luku tasi no observa ahu ruin Ataúro nain
  • Hela iha ‘guesthouse’ uha tas ibun ka iha homestay sira no aprende kona ba moris loron loron iha Ataúro
  • Hasoru malu ho badain lokal ne’be suku, bahat ai, halo tais no sanan rai ho rekusru natural lokal sira.
  • Aprende kona ba oportunidade no desafiu desenvolve eco-turismu iha Ataúro no Timor-Leste